TALLINN – Toen Mikalay dit jaar naar school ging in Wit-Rusland, ontdekte de 15-jarige dat zijn leraren en bestuurders hem niet langer bij die naam noemden. In plaats daarvan noemden ze hem Nikolai, het Russische equivalent.
Bovendien worden de lessen op zijn school, een van de beste van het land, nu in het Russisch gegeven, en niet meer in het Wit-Russisch, dat hij het grootste deel van zijn leven heeft gesproken.
Aanbevolen video’s
Wit-Russen zoals Mikalay ervaren een nieuwe golf van russificatie, nu Moskou zijn economische, politieke en culturele dominantie uitbreidt en daarmee de identiteit van zijn buurland overneemt.
Het is niet de eerste keer. Rusland onder de tsaren en in het tijdperk van de Sovjet-Unie legde zijn taal, symbolen en culturele instellingen op aan Wit-Rusland. Maar met de ondergang van de USSR in 1991 begon het land zijn identiteit te bevestigen en werd het Wit-Russisch kortstondig de officiële taal, met de wit-rood-witte nationale vlag ter vervanging van een versie van de rode hamer en sikkel.
Maar dat veranderde allemaal in 1994, toen Alexander Lukashenko, een voormalige Sovjet-ambtenaar van de collectieve boerderij, aan de macht kwam. De autoritaire leider maakte Russisch een officiële taal, naast het Wit-Russisch, en deed afstand van de nationalistische symbolen.
Nu, met Loekasjenko die al meer dan drie decennia de macht heeft over het land, heeft hij Rusland toegestaan alle aspecten van het leven in Wit-Rusland te domineren, een land met 9,5 miljoen inwoners. Wit-Russisch, dat net als Russisch het Cyrillische alfabet gebruikt, is nauwelijks meer te horen op de straten van Minsk en andere grote steden.
Officiële zaken worden in het Russisch gedaan, dat de meerderheid van de media domineert. Loekasjenko spreekt alleen Russisch en overheidsfunctionarissen gebruiken vaak niet hun moedertaal.
Het land is afhankelijk van Russische leningen en goedkope energie en heeft een politiek en militair bondgenootschap gesloten met Moskou, waardoor president Vladimir Poetin troepen en raketten op het grondgebied van het land kon stationeren. Het grondgebied werd gebruikt als uitvalsbasis voor de oorlog in Oekraïne.
“Ik begrijp dat ons Wit-Rusland bezet is. … En wie is daar de president? Niet Loekasjenko. De president is Poetin,” zei Svetlana Aleksijevitsj, die in 2015 de Nobelprijs voor literatuur won en in Duitsland in effectieve ballingschap leeft. “De natie is vernederd en het zal heel moeilijk zijn voor de Wit-Russen om hiervan te herstellen.”
Belarussische culturele figuren zijn vervolgd en honderden nationalistische organisaties zijn gesloten. Volgens experts probeert Moskou in Belarus te implementeren wat het Kremlin van plan was te doen in buurland Oekraïne toen de oorlog daar in 2022 begon.
“We werden geïnformeerd over de synchronisatie van het curriculum met Rusland dit jaar en kregen een propagandafilm te zien over hoe de Oekraïense speciale diensten naar verluidt onze tieners rekruteren en hen dwingen om sabotage te plegen in Wit-Rusland”, zei hij.
Mikalay’s school was een van de weinige waar papierwerk en sommige cursussen in het Wit-Russisch werden gegeven. De laatste jaren zijn er echter tientallen leraren ontslagen en is het Wit-Russischtalige gedeelte van de website verdwenen.
Mensenrechtenadvocaat Ales Bialiatski, in 2023 veroordeeld op beschuldigingen die voortkwamen uit zijn werk waarmee hij de Nobelprijs voor de Vrede won, eiste dat zijn proces in het Wit-Russisch zou worden gevoerd. De rechtbank verwierp dit en veroordeelde hem tot 10 jaar.
Loekasjenko bespot zijn moedertaal en zegt: “Er kan niets groots worden uitgedrukt in het Wit-Russisch. … Er zijn slechts twee grote talen in de wereld: Russisch en Engels.”
In een gesprek met de Russische staatsmedia vertelde Loekasjenko hoe Poetin hem ooit bedankte omdat hij Russisch de dominante taal in Wit-Rusland had gemaakt.
“Ik zei: ‘Wacht, waarvoor bedank je me? … De Russische taal is mijn taal, we maakten deel uit van één rijk en we nemen deel aan (het helpen) ontwikkelen van die taal,'” zei Loekasjenko.
Belarus maakte eeuwenlang deel uit van het Russische rijk en werd een van de 15 Sovjetrepublieken na de bolsjewistische revolutie van 1917. Het dagelijks gebruik van de Belarussische taal nam af en bleef alleen in het westen en noorden van het land en op het platteland bestaan.
In 1994 werd ongeveer 40% van de studenten in het Wit-Russisch onderwezen; nu is dat nog maar minder dan 9%.
Hoewel het Wit-Russisch, net als het Russisch, een Oost-Slavische taal is, is de woordenschat aanzienlijk anders. In 1517 was de Wit-Russische uitgever Francysk Skaryna een van de eersten in Oost-Europa die de Bijbel vertaalde in zijn moedertaal.
Zelfs het spreken van Wit-Russisch wordt gezien als een uiting van verzet tegen Loekasjenko en een verklaring van nationale identiteit. Dat speelde een sleutelrol in de massaprotesten nadat de betwiste verkiezingen van 2020 de autoritaire leider een zesde termijn opleverden. In de harde repressie die volgde, vluchtten een half miljoen mensen het land uit.
“De Wit-Russische taal wordt steeds meer gezien als een teken van politieke ontrouw en wordt in het openbaar bestuur, het onderwijs, de cultuur en de massamedia verlaten ten gunste van het Russisch, op bevel van de hiërarchie of uit angst voor discriminatie”, aldus Anaïs Marin, de speciale rapporteur van de Verenigde Naties voor de mensenrechten in Wit-Rusland.
Tegelijkertijd “willen meer mensen Wit-Russisch spreken, dat een van de symbolen van vrijheid is geworden, maar ze zijn bang om dat in het openbaar te doen,” zegt Alina Nahornaja, auteur van “Language 404,” een boek over Wit-Russen die discriminatie ervaren omdat ze hun moedertaal spreken.
Net als Oekraïne wilden de Wit-Russen toenadering tot Europa, wat gepaard ging met nationalistische gevoelens, aldus de Wit-Russische analist Valery Karbalevich.
“Maar het Kremlin realiseerde zich al snel het gevaar en begon met het proces van sluipende russificatie in Wit-Rusland”, voegde hij toe.
Dat leidde ertoe dat pro-Russische organisaties, gezamenlijke educatieve programma’s en culturele projecten als paddenstoelen uit de grond schoten “als paddenstoelen na de regen – tegen de achtergrond van harde repressie tegen alles wat Wit-Rusland is”, aldus Karbaljevitsj.
Censuur en verboden hebben niet alleen invloed op de hedendaagse Wit-Russische literatuur, maar ook op de klassiekers. In 2023 verklaarde het Openbaar Ministerie de 19e-eeuwse gedichten van Vincent Dunin-Martsinkyevich, die zich verzette tegen het Russische Rijk, extremistisch.
Toen het Kremlin in 2020 Loekasjenko begon te steunen tegen de antiregeringsprotesten, verzekerde het zich van zijn loyaliteit en kreeg het carte blanche in Wit-Rusland.
“Vandaag betaalt Loekasjenko Poetin met onze soevereiniteit,” zei de verbannen oppositieleider Sviatlana Tsikhanouskaya. “De Wit-Russische nationale identiteit, culturen en taal zijn onze sterkste wapens tegen de Russische wereld en de russificatie.”
Vier steden in Wit-Rusland hebben nu een ‘Ruslandhuis’ om de cultuur en invloed ervan te promoten, door seminars, filmclubs, tentoonstellingen en wedstrijden aan te bieden.
“Het doel is om Russische verhalen te planten zodat zoveel mogelijk Wit-Russen Rusland als hun eigen zien,” zei analist Alexander Friedman. “Het Kremlin spaart geen kosten en handelt op grote schaal, wat vooral effectief en gevaarlijk kan zijn in een situatie waarin Wit-Rusland zich in informatie-isolatie bevindt en er bijna niemand meer in het land is om de Russische wereld te weerstaan.”
Bijna de hele groep van het Yanka Kupala Theater, het oudste theater van het land, ontvluchtte Wit-Rusland vanwege de politieke repressie. De voormalige directeur, Pavel Latushka, nu een oppositiefiguur in het buitenland, zei dat het nieuwe management niet genoeg nieuwe acteurs kon rekruteren en Russen moest uitnodigen, “maar het bleek dat niemand de Wit-Russische taal sprak.”
“Poetin publiceerde in 2021 een artikel waarin hij het bestaan van een onafhankelijk Oekraïne ontkende, en zelfs toen begrepen we heel goed dat hij soortgelijke doelen in Wit-Rusland nastreefde”, aldus Latushka.
“Het hoofdgerecht zou Oekraïne moeten zijn,” voegde hij toe, met een gerussificeerd Wit-Rusland “als dessert.”