Kort voordat hij in 1945 op 39-jarige leeftijd door de nazi’s werd opgehangen, zei Dietrich Bonhoeffer naar verluidt tegen een medegevangene: “Dit is het einde – voor mij het begin van het leven.”
Het was – meer dan hij wist.
Aanbevolen video’s
Terwijl de Duitse theoloog – een lutheraan – het eeuwige leven in de hemel verwachtte, markeerde zijn dood het begin van zijn steeds groeiende reputatie als martelaar en held voor de zaak van het anti-nazi-verzet.
Kerken over de hele wereld herdenken hem met beelden en glas-in-loodramen. Lezers hebben hem onderzocht in boeken over en door hem, vooral zijn botte oproepen tot opofferend discipelschap. ‘Als Christus een man roept, gebiedt hij hem te komen en te sterven’, schreef hij beroemd.
Hij wordt veel geciteerd – en verkeerd geciteerd. Mensen uit het hele ideologische spectrum hebben beweerd dat Bonhoeffer hun kant zou steunen in kwesties variërend van de oorlog in Vietnam tot het militarisme van na 11 september, het homohuwelijk en de opstand van 6 januari 2021 in het Amerikaanse Capitool.
En de strijd om Bonhoeffer is nu heviger dan ooit, bijna 80 jaar na zijn dood.
“Het verlangen om het morele kapitaal van Bonhoeffer voor partijdige doeleinden te benutten is toegenomen naarmate de kennis van zijn leven en getuigenis is toegenomen, en naarmate de Amerikaanse samenleving meer gepolariseerd is geworden”, schreef wetenschapper Stephen Haynes in het boek “The Battle for Bonhoeffer.”
Talrijke geleerden en familieleden van Bonhoeffer hebben de afgelopen maanden verklaringen ondertekend waarin zij het gebruik van zijn woorden en voorbeeld afkeuren in zaken waarvan zij zeggen dat ze hem geschokt zouden hebben – zoals het hedendaagse religieuze nationalisme en vreemdelingenhaat in de Verenigde Staten en Europa.
Ondertussen verscheen zijn verhaal eind 2024 op het grote scherm in een nieuwe biopic, ‘Bonhoeffer: Pastor. Spion. Moordenaar.” Het is de bedoeling dat de streaming eind januari begint. Net als Bonhoeffer zelf zijn er heftige debatten gevoerd over de film en de provocerende marketing ervan.
Zelfs de makers en distributeurs van de film zijn het niet eens over de afbeelding van Bonhoeffer in promotiemateriaal als een schijnbare gewapende moordenaar – iets wat wetenschappers en familieleden zeggen is een slechte geschiedenis.
Het is ‘volkomen schandalig’, zei Ruggero Schleicher-Tappeser uit Berlijn, een achterneef van Bonhoeffer. “Het geeft een totaal verkeerd beeld van de persoon van Bonhoeffer en zijn context.”
Bonhoeffer, geboren in 1906 in Breslau, Duitsland, was van jongs af aan vroom en voelde zich tot de bediening aangetrokken. Hij voltooide zijn proefschrift op 21-jarige leeftijd en vervolgde zijn seminariestudie in New York. Daar aanbad hij de Abessijnse Baptistenkerk in Harlem, waar hij werd gevormd door het diepe geloof en het sociale geweten van de zwarte kerktraditie.
Toen de nazi’s Duitsland overnamen en het land in de richting van oorlog en genocide stortten, verzette Bonhoeffer zich tegen de coöptatie van de protestantse kerken – geïllustreerd in de film door een bisschop die Adolf Hitler prijst als een ‘echte redder’, gezonden door God om Duitsland te herstellen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten Bonhoeffer en andere familieleden deel uit van een geheime anti-Hitler-samenzwering binnen de Duitse inlichtingendienst. Bonhoeffer bracht berichten over naar buitenlandse contacten en hielp bij het regelen van de doorgang van veertien Joden naar Zwitserland.
Bonhoeffer kende en steunde een uiteindelijk mislukt plan om Hitler te vermoorden. In tegenstelling tot de indruk die de filmposter “Bonhoeffer” wekt, was hij niet actief betrokken bij de activiteiten ervan. De nazi’s ontdekten uiteindelijk echter zijn verzetswerk en executeerden hem na twee jaar gevangenisstraf.
Ook een broer van Bonhoeffer werd geëxecuteerd. Dat gold ook voor twee zwagers, waaronder de grootvader van Schleicher-Tappeser.
Schleicher-Tappeser zei dat zijn grootmoeder hem waarden bijbracht die de familie meebracht in hun verzetswerk: ‘Eerlijk gedragen. Op zoek naar de waarheid.”
Hij zei dat de familie-erfenis meer dan 80 nakomelingen van Bonhoeffers broers en zussen ertoe aanzette in oktober een openbare verklaring af te leggen tegen rechtse bewegingen in de VS en Europa.
“Nooit zou hij zichzelf geassocieerd hebben gezien met extreemrechtse, gewelddadige bewegingen zoals christen-nationalisten en anderen die hem vandaag de dag proberen toe te eigenen”, aldus de verklaring. “Hij zou deze houding krachtig en luid hebben veroordeeld.”
Leiders van de International Bonhoeffer Society en andere wetenschappers brachten in oktober een soortgelijke verklaring uit. Ze hekelden het oprichtingsdocument van Project 2025 omdat het Bonhoeffer citeerde ter ondersteuning van hun oproep om het Amerikaanse beleid scherp naar rechts te verschuiven. Enkele belangrijke bijdragers aan Project 2025 sluiten zich aan bij de nieuwe regering van de nieuwgekozen president Donald Trump.
Het Project 2025-document paste Bonhoeffers concept van ‘goedkope gratie’ toe op progressieven waarvan het beweerde dat ze doelen steunden die hen niet persoonlijk kostte. De geleerden antwoordden dat het gebruik van Bonhoeffer om “de bescherming van vluchtelingen en de zorg voor het milieu in diskrediet te brengen … een goedkope truc is.”
Een deel van de controverse gaat over auteur en radiopresentator Eric Metaxas, wiens bestverkochte biografie uit 2010, ‘Bonhoeffer: Pastor, Martyr, Prophet, Spy’, de bekendheid van Bonhoeffer vergrootte, vooral in evangelische kringen. Metaxas probeerde gedeeltelijk de motivaties van Bonhoeffer in een diep christelijk geloof te laten zien, waarmee hij de beweringen compenseerde dat hij liberaal of seculier was geworden.
“Het leven van veel mensen wordt veranderd door het verhaal van Dietrich Bonhoeffer, en daarom wilde ik het boek schrijven”, zei hij in een interview.
Metaxas, een Trump-aanhanger die de ontkrachte beweringen steunde dat de overwinning van president Joe Biden in 2020 vervalst was, heeft geholpen de uitdrukking ‘Bonhoeffer-moment’ populair te maken – een morele crisis die christenen dwingt zich tegen hun regering te verzetten.
Hij en andere evangelicals hebben de uitdrukking op alles toegepast, van het verzet tegen de legalisering van het homohuwelijk door het Hooggerechtshof in 2015 tot recente controverses. In een boek uit 2024, ‘Religionless Christianity’, betoogde Metaxas dat, net zoals Duitse christenen niet hadden moeten vertrouwen op de beloofde welwillendheid van Hitler, Amerikaanse christenen de officiële garanties over COVID-19-vaccins en de verkiezingen van 2020 in twijfel hadden moeten trekken. Op sociale media heeft hij president Biden met Hitler vergeleken.
Hoewel de Bonhoeffer-biografie van Metaxas enkele positieve recensies ontving, vonden andere geleerden dat deze context ontbrak en de Duitse theoloog in de vorm van een Amerikaanse evangelical plaatste. Geleerden, waaronder evangelische christenen, hebben recente essays geschreven waarin zij stellen dat de standpunten van Bonhoeffer te complex waren voor welke christelijke factie dan ook om hem op te eisen.
De petitie van de Bonhoeffer-geleerden beweert dat Metaxas het verhaal van de theoloog heeft gemanipuleerd “ter ondersteuning van het christelijk nationalisme.”
In uitzendingen beweerde Metaxas dat de verklaring de ‘bittere jaloezie’ van de geleerden over het succes van zijn boek weerspiegelde en zei dat de verklaring van de familie Bonhoeffer was ondertekend door ‘pro-Hamas gekken’ die ‘Joden haten’.
Schleicher-Tappeser noemde de opmerkingen ‘schandalig’ en zei dat de familie juridische opties overwoog.
‘We moeten het er allemaal over eens zijn hoe geweldig het is dat iemand een film over Bonhoeffer heeft gemaakt’, zei Metaxas. “Iemand die zeer politiek liberaal is, ik garandeer je dat hij of zij er dol op zal zijn.”
Sommige recensies hebben kritiek geuit op de presentatie van Bonhoeffer in de film als een roekeloze actieheld, in plaats van als de meer conflicterende theoloog met pacifistische neigingen.
Bonhoeffer schreef dat de kerk niet alleen slachtoffers van onderdrukking moet helpen, maar soms ook het stuur van de staat moet grijpen om deze te stoppen. Hij heeft de moordaanslag op Hitler nooit moreel gerechtvaardigd, maar hij zag geen alternatief, zeiden geleerden.
Verschillende hoofdrolspelers in de film, waaronder Bonhoeffer-portrettist Jonas Dassler, publiceerden hun eigen verklaring waarin ze zich verzetten tegen de ‘extreemrechtse’ en anti-immigrantentoe-eigening van hem.
“Het verhaal van Dietrich Bonhoeffer leert ons dat het nodig is om ons uit te spreken tegen elke autoritaire, gewelddadige poging om de democratie en de mensenrechten te schaden”, schreven ze.
De ‘Bonhoeffer’-film heeft zijn wekenlange bioscoopvertoning in de VS grotendeels voltooid, maar staat gepland voor streaming eind januari en internationale distributie.
Het werd voor distributie overgenomen door Angel Studios.
Todd Komarnicki, die de film schreef, regisseerde en produceerde, zei dat hij tegen zowel het gebruik van het woord ‘Assassin’ in de ondertitel als de filmposter was waarop Bonhoeffer met een pistool wordt afgebeeld.
“Ik was vocaal tegen beide”, zei Komarnicki. “Bij geen enkele studio heb je het laatste woord over marketing.”
Hij en Metaxas zeiden allebei dat laatstgenoemde geen rol speelde bij het maken van de film. Komarnicki zei dat het script gebaseerd was op zijn eigen lezingen van Bonhoeffers geschriften en verhaal.
“Als je de film zonder agenda bekijkt, is het heel duidelijk wat de film zegt: dat nationalisme niet christelijk is,” zei Komarnicki. “Wat christenen moeten doen is voor weduwen en wezen zorgen, en de armen dienen. Extreem rechts zien we daar niet veel van.”
‘Ik denk ook dat het een liefdesverhaal is tussen Dietrich Bonhoeffer en God,’ zei hij.
De Slag om Bonhoeffer vond zelfs plaats bij Bonhoeffer zelf, die zich in zijn laatste jaren afvroeg of hij zijn reputatie als zelfverzekerd en vastberaden onder medegevangenen waarmaakte.
“Ben ik echt wat anderen mij vertellen?” schreef hij in een gedicht. “Of ben ik alleen wat ik zelf van mij weet?”